شاخص‌های اخلاق اجتماعی در سیره نبوی صل الله علیه وآله وسلم

اصول اخلاق اجتماعی در سیره پیامبر اکرم(ص)
اخلاق و سیاست در نظر و عمل سیاسی پیامبر اکرم(ص) پیوندی ناگسستنی دارد و سیاست در نظر ایشان کاملا منطبق بر اصول و مبانی اخلاقی است. سیره رسول خدا صل الله علیه وآله وسلم نشان داده است که در هیچ مورد به بهانه پیشبرد مقاصد سیاسی، آرمان‌های اخلاقی ذبح نشده و هیچ گاه فضائل اخلاقی به نفع سیاست به حاشیه رانده نشدند. از جمله اصول اخلاقی که در سیره اجتماعی - سیاسی رسول خدا صل الله علیه وآله وسلم جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-صداقت و امانت‌داری
صداقت و راستگویی از ابتدایی‌ترین و بدیهی‌ترین اصول اخلاقی به شمار می‌رود. با این حال این اصل اخلاقی در میان سیاستمداران و حاکمان کم رنگ شده و اساسا برخی سیاست را با دروغگویی و تزویر همزاد و قرین می‌دانند.
طبری روایت می‌کند روزی که پیامبر اکرم صل الله علیه وآله وسلم مامور به ابلاغ عمومی دعوت رسالت خویش شد، بر فراز صخره‌ای در کوه صفا قرار گرفت و فرمود: ای مردم آیا اگر به شما خبر دهم که در پشت این کوه دشمن کمین کرده و قصد حمله به شما را دارد آیا سخن مرا می‌پذیرید؟ همگی در جواب گفتند آری تو در نزد ما شخص معتمدی هستی و ما هرگز از تو سخن کذبی نشنیده‌ایم، آن گاه حضرت ادامه داد: آگاه باشید که من پیامبر خدا و بیم‌دهند شما از عذاب شدید الهی هستم. (امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ج1، ص 232)
همچنین امانت‌داری نیز یکی صفات برجسته اخلاقی آن حضرت بود و به قدری ایشان با این صفت شناخته شده بود که وی را «محمدامین» لقب داده بودند.
خداوند پیامبر خویش را به دور از هر خدعه و نیرنگی معرفی کرده و می‌فرماید: «و ما کان لنبی ان یغل و من یغلل یات بما غل یوم القیامه» (‌آل عمران/161)
- و هیچ پیامبری را سزا نیست که خیانت کند و هر کس خیانت ورزد روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده بیاید آن گاه به هر کس (پاداش) آنچه کسب کرده به تمامی داده می‌شود و بر آنان ستم نرود.
2-پایبندی به عهد و پیمان
پایبندی به عهد و پیمان در تمامی زندگی پیامبر(ص) به وضوح آشکار بود و حتی در جزئی‌ترین مسائل نیز، آن حضرت حاضر به نقض قول و وعده خویش نبودند. در روایت است که روزی رسول خدا(ص) با مردی در نقطه‌ای (صخره‌ای) قرار گذاشته بود. آفتاب به شدت می‌تابید و شدت حرارت، پیامبر(ص) را رنج می‌د‌اد. اصحاب به پیامبر عرض کردند که زیر سایه رود و در آنجا منتظر مرد باشد. حضرت جواب دادند: «وعده ما همین جاست. در این مکان می‌مانم تا بیاید»
(مکارم الاخلاق، ج1، ص 24)
3-رافت و مهربانی
بدون شک یکی از عوامل موفقیت پیامبر اکرم(ص) در امر رسالت و تبلیغ دین، حسن خلق و رافت و عطوفت ایشان نسبت به مردم بود. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر خویش می‌فرماید: «ای پیامبر! اگر با مردم سخت دل بودی و با خشونت رفتار می‌کردی، هر آیینه از کنار تو پراکنده می‌شدند» (آل عمران/159)
این مهر و عطوفت تا حدی بود که حتی دشمنان حضرت نیز از آن بهره‌مند می‌شدند و حضرت منازعات سیاسی را بهانه‌ای برای زیر پاگذاشتن این اخلاق حسنه نمی‌دیدند. در این جا مناسب است به نمونه‌ای بزرگ از رافت و رحمت نبوی در سیره ایشان اشاره کنیم: زنی به نام ساره دو سال پس از جنگ بدر از مکه به مدینه آمده نزد پیامبر صل الله علیه وآله وسلم رفت، پیامبر به او فرمود: مسلمان شده‌ای؟
گفت: نه
- برای قبول اسلام آمده‌ای؟
گفت: نه
- پس برای چه آمده‌ای؟
ساره گفت: شما برای ما پشت و پناه بودید اکنون من پشتیبانی ندارم و به سختی نیازمند شده‌ام، آمده‌ام تا به من کمک کنید و به من جامه و مرکب بدهید.
پیامبر(ص) گفت: تو که آوازه خوان جوانان مکه بودی چه طور محتاج شدی؟
گفت: پس از جنگ بدر کسی مرا برای آوازه خوانی نمی‌برد.
پیامبر به خاندان خود دستور دادند که به آن زن کمک کنند و آنان نیز کمک کرده و به او جامه و مرکب دادند. (حکیمی، محمدرضا، حکومت اسلامی از منظر قرآن و سنت ص232)
4-قاطعیت در اجرای عدالت و اقامه حدود الهی
سیره رسول خدا صل الله علیه وآله وسلم در مسائل شخصی، همواره با عفو و گذشت و نرم‌خویی همراه بود، اما زمانی که پای منافع عمومی و نیز تعدی به حدود الهی به میان می‌آمد، حضرت به هیچ وجه کوتاه نیامده و با صلابت و قاطعیت برخورد می‌کردند. اگر کسی به شخص ایشان جسارتی می‌کرد، آن را تحمل می‌نمود ولی اگر کسی مرزها و حدود اسلام را نقض می‌کرد، دیگر نه تنها تحمل نمی‌کرد،‌بلکه مصمم در اجرای حدود الهی و برخورد قاطع با شخص متخلف بود.
5-صبر و استقامت
صبر و استقامت یکی از ابزارهای مهمی است که پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه وآله وسلم در تمامی ابعاد زندگیش به کار می‌بست. در اهمیت این صفت برجسته اخلاقی همین بس که خداوند در قرآن کریم 19 بار پیامبر اکرم(ص) را به‌ آن توصیه کرده است از جمله در این آیه که می‌فرماید: «فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل ولاتستعجل لهم» (احقاف/35)- پس همان گونه که پیامبران نستوه صبر کردند صبر کن و برای آنان شتابزدگی به خرج مده- همچنین در آیات مربوط به جهاد به عنصر صبر اشاره‌ شایانی شده است.
در این جا مناسب است تا به نمونه‌ای از شکیبایی آن حضرت در مقابل ناملایمات اشاره داشته باشیم.
در جریان جنگ احد، یکی از مشرکان دندان‌های جلوی پیامبر صل الله علیه وآله وسلم را شکست و صورت آن حضرت شکاف برداشت. اصحاب بسیار ناراحت شدند و از آن حضرت خواستند تا آن شخص را نفرین کند. پیامبر(ص) به آنها فرمود: «انی لم ابعث لعانا ولکنی بعثت و اعیاً و رحمه» (طباطبائی، سیدمحمد حسین، سنن النبی ص 413) یعنی من برای ناسزاگویی مبعوث نشده‌ام بلکه دعوت‌کننده و مایه رحمتم. لذا پیامبر نه تنها وی را نفرین نکرد بلکه در حق وی دعا نمود.
6-رفتار عادلانه با دوست و دشمن
یکی از نکات قابل توجه در سیره پیامبر و تعالیم معصومین اصالت اجرای عدالت و عدم ظلم با دوست و دشمن است. قرآن کریم می‌فرماید: مبادا دشمنی با گروهی شما را وادارد تا به بی‌عدالتی با آنان رفتار کنید (مائده/8)
پیامبر نیز در سیره حکومتی خود این آموزه را عمل می‌نمودند و حفظ کرامت انسان را از اصول اساسی بر می‌شمردند. ایشان می‌فرمایند: مردمان از زمان حضرت آدم تا امروز مانند دندانه‌های شانه برابرند و نه عربی بر عجم برتری دارد و نه سرخی بر سیاه مگر به لحاظ تقوی.(شیخ مفید، اختصاص ص 337) که صدالبته در سیره پیامبر تقوی به عنوان معیار باطنی موجب ایجاد تبعیض‌های ظاهری نشده است همان گونه که ایشان و پس از وی امیرالمومنین با استناد به این اصل از تبعیض جلوگیری می‌کردند و به آنان که به خاطر سبقت در اسلام سهم بیشتری از بیت‌المال را طلب می‌کردند دست رد می‌زدند و بیت‌المال را به تساوی تقسیم می‌نمودند.
7-دوری از تملق‌خواهی
از دیگر ویژگی‌های عملی به خصوص درباب سیاست از جانب پیامبر اکرم صل الله علیه وآله وسلم دوری از تملق‌خواهی و نهی شدید از این ویژگی غیرانسانی است.
پیامبر(ص) در این باره در مقام بیان زشتی این مساله می‌فرمایند: خاک در صورت ستایشگران و تملق‌گویان بپاشید (سفینه البحار ج2ص529) که این بیان نشان‌دهنده ذم شدید عمل تملق‌گویی و خاصیت فاسدکنندگی آن برای حاکم است. هم چنین است در مورد داستان پابوسی پیامبرگرامی(ص) که ایشان به شدت از آن منع فرموده و گفتند: با من مانند شاهان عجم برخورد مکنید که من بنده‌ای از بندگان خدایم... (بحار ج76 ص63)
8-فروتنی و در سطح مردم زیستن
از دیگر ویژگی‌های اخلاقی پیامبر در سیاست فروتنی و خشوع در برابر مردم بود. قرآن کریم به پیامبرصل الله علیه وآله وسلم دستور می‌دهد: در برابر مردمان مومن (جامعه دینی) خاضع و فروتن باش (شعرا/215)
و درباره سیره عملی پیامبر،صل الله علیه وآله وسلم ابوذر می‌گوید: پیامبر چنین بود که هرگاه میان یاران می‌نشست (جای مشخصی نداشت) و اگر بیگانه‌ای می‌آمد نمی‌فهمید پیامبر کدام است و چون چنین بود از ایشان درخواست کردیم تا سکویی از گل بسازیم و ایشان روی آن نشسته و ما اطراف ایشان بنشینیم. (مکارم الاخلاق ص 15)
و بدین ترتیب است که پیامبر ایجاد تفاوت و تبعیض بین حاکم و مردم را روا نمی‌شمرده‌اند.